Iedere generatie moet zich beschouwen alsof hij zelf uit Egypte gekomen is, staat er in de Hagada. Maar ik kom helemaal niet uit Egypte: ik kom uit Duitsland. Mijn overgrootvader, Abraham Baruch vestigde zich in 1902 vanuit het Oost-Groningse Bellingwolde in Göttingen. Hij woonde achtereenvolgens op de Gröner Strasse 5/6 (1902), Königsallee 8 (1903), Papendiek 30 (1904), Johanisstrasse 2 (1905), Groner Tor 28 (1912) en de Düstere Strasse 10/11 (1913-1933).
Göttingen
Göttingen had niet alleen een burgemeester die al in de jaren twintig actief NSDAP’er was; ook op de universiteit waren nogal wat docenten nazi’s. Een aantal hoogleraren was er van overtuigd dat het Jodendom niet de benaming was van een bevolkingsgroep of een geloof, maar een ras en een gevaarlijke ideologie.
Dat was niet de enige wetenschappelijke belangstelling waar de kleine Joodse gemeenschap zich op kon verheugen: Een student aan de Universiteit van Göttingen, Achim Gercke, had al vanaf 1925 bijgehouden wie Joods was en waar Joodse families en ‘verjoodste wetenschappers’ woonden. Deze felle antisemiet, waar de Göttinger nazi’s veel aan te danken hebben, en die een glansrijke carrière tegemoet leek te gaan werd overigens in 1935 de NSDAP uitgegooid wegens overtreding van artikel 175 van het Duitse Wetboek van Strafrecht (homoseksualiteit) en was de jaren na de Tweede Wereldoorlog archivaris en amateur-imker.
Gut Schabbes
In aanloop naar de officiële boycot van Joodse winkels op 1 april 1933, ontstonden er in Göttingen rellen. Vanuit het Braunes Haus (Jüdenstrasse 12), het hoofdkantoor van de Kreisleitung van de NSDAP werd al op 28 maart, twee weken voor Pesach, een pogrom georganiseerd en werd onder andere bij Abraham Baruch de ruiten ingegooid. Op de muur werd ‘Gut Schabbes’ gekalkt.
Kort daarna sloten twintig Joodse bedrijven, waaronder de Slagerij van Abraham (die zich in Duitsland Adolf noemde) Baruch. De Joodse gemeente van Göttingen telde rond de jaren dertig van de vorige eeuw zo’n vierhonderd zielen; na 1933 waren er nog maar zo’n honderd over.
Hals over kop
Abraham vertrok hals over kop naar Deventer en even later naar Twello, waar hij in loondienst ging werken, totdat hij ook daar ontslagen werd, werkloos bleef, uiteindelijk opgepakt werd en via Vught naar Sobibor werd gestuurd. Het transport vertrok op 11 mei 1943 en duurde drie dagen; Abraham en zijn vrouw, Bertha Baruch – Jacobsohn, zijn op 14 mei vergast. Net als vier van zijn vijf broers en zussen (één zus was met een niet-Joodse man getrouwd en al voor de oorlog overleden) en hun nageslacht, en bijna alle kinderen en kleinkinderen van de veertien (!) broers en zussen van zijn vader Henoch. De uitgebreide familie Baruch bestond uit meer dan tweehonderd personen.
Al deze informatie heb ik later bij elkaar gesprokkeld. Er werd immers niet over gesproken. De fotoboeken, de geschiedenis, en zeker de religieuze geschiedenis, werden niet met ons gedeeld. We wisten dat er een paar neven en nichten waren. Ik weet dat de familie overwegend liberaal-Joods was. Mijn bet-overgrootvader, Selig Jacobsohn, deelde in Sudheim voor shabbat snoepjes uit aan alle kinderen van het dorp. Er is een foto waarop een brandende chanoekia staat. Ik weet dat de meeste ooms bar mitswa zijn geworden, en daarna geen stap meer in een synagoge hebben gezet.
Lente-uitjes
Toen wij thuis gingen seideren, moesten we de geschiedenis dus in belangrijke mate heruitvinden. Gebruiken kwamen en gingen, maar de leukste bleven bestaan: het omstandig uitgelegde verbod om de afikoman te verstoppen dat ieder jaar weer overtreden wordt, het direct na het aan tafel gaan zitten om meteen weer op te staan om als een bezetene rond het huis te rennen, en het elkaar afrossen met lente-uitjes tijdens ‘dayenu’ behoren tot de meest merkwaardige en dierbare tradities.
In de Düstere Strasse 10/11 bevindt zich nu een Thaise Massagesalon. Ik ben er langsgereden toen ik op de motor naar Sobibor reed en weer terug, en verbleef toevalligerwijs op kamer 133 van Hotel Central, Jüdenstrasse 12, vroeger het Braunes Haus, het hoofdkantoor van de Kreisleitung van de NSDAP: ik kende de geschiedenis van het huis nog niet.
Duitsland
Dit jaar seiderden we de tweede avond thuis. Met een kleine 20 personen. Vrienden, neven, nichten en kinderen. En lente-uitjes waarmee we elkaar afrossen. Als gezin, als familie. En we vertellen aan onze kinderen over de uittocht uit Egypte omdat we ons beschouwen alsof we zelf uit Duitsland gekomen zijn.
FYI: De sjoels in Göttingen. De kleine (verplaatst vanuit Bodenfelde) en de grotere (op de voorgrond).
Het had heel weinig gescheeld of we waren in Uslar gaan wonen en in Göttingen naar sjoel gegaan i.p.v. in Oldenburg….
Dank je wel Robbert. Ja, je geschiedenis, je roots, weten waar je bij hoort, het is zo belangrijk voor het feit dat je weet wie je zelf bent. Voor veel mensen is het vanzelfsprekend, te weten waar en bij wie ze horen. Voor vluchtelingenkinderen niet. Ik heb het indertijd ook moeten zoeken en daar is o.m. mijn boek Twee Vrouwen en een Jas uit voortgekomen. En veel verhalen…. Maar wij waren geen gelovige Joden. Hoorden in Wenen bij die Bund, de Zionisten dus, en in Amsterdam bij de OSP, zeg maar een voorloper van de Partij van de Arbeid. Wij waren ook vluchtelingen…. Mijn dochter weet wel weer wie ze is en waar ze hoort, maar tobt er toch nog altijd mee. Fijn dat jij zo’n stevige achtergrond hebt meegekregen. Het vlakt voor mij niet weg dat ik zelf tob over hoe het met de vluchtelingen van onze tijd moet… Niet omdat ik niet kan invoelen. Maar omdat het benauwende vragen oproept over: Hoeveel IS-lieden zitten er tussen al die jonge mannen? Waarom stellen we geen geld beschikbaar voor de landen in de regio die wel willen en kunnen opvangen en sluiten we dan hier onze grenzen voor onze veiligheid. Waarom zetten we de rijke olielanden in het Midden Oosten niet onder druk, die hebben nul, NUL vluchtelingen opgevangen tot nu. .. Zo heb ik meer vragen….Waarom bijv. doet Amerika niets? Waarom blijft Australië’s grens gesloten? Waarom willen ze allemaal naar Duitsland? Inderdaad, ondanks of misschien juist vanwege de verschrikkingen van de Middellandse Zee, waar ze als lemmingen te water gaan…En één kindje pikken we eruit om als icoon te dienen om alle vluchtelingen te moeten opvangen in West Europa… Is er dan niemand die in deze tijd de relevante vragen stelt??? Wij Joodse mensen, waren hier echt niet welkom vóór de oorlog voor de oorlog Robbert. De nieuwe vluchtelingen zijn dat wel, maar of het wijsheid is, dat we ze hier in West Europa halen???
Oké, een groet en nogmaals dank voor jouw verhaal.
Erica .